“Carpe diem”: Το υπόβαθρο της πιο διάσημης λατινικής φράσης

...του Βύρωνα Κρετσόβαλη

(Απόφοιτος του Τομέα Κλασικών Σπουδών του Τμήματος Φιλολογίας Α.Π.Θ. και Μεταπτυχιακός Φοιτητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλολογίας

Μέλος του Τομέα Επικοινωνίας & Τύπου του ΚΕ.ΑΣ.Μ.)

Η λατινική φράση «carpe diem» (= άδραξε την ημέρα/ απόλαυσε την ημέρα) προέρχεται από τον Ρωμαίο λυρικό ποιητή, Οράτιο, και συγκεκριμένα από το 11ο ποίημα του 1ου βιβλίου των «Ωδών» του (23 π.Χ.). Η φράση καθ’ αυτή, βέβαια, έχει φιλοσοφικές υποδηλώσεις και απηχεί το επικούρειο μότο «καρπίζεσθαι χρόνον». Ο Οράτιος, εν προκειμένω, ήταν βαθύτατα επηρεασμένος από τις αρχές του Επικουρισμού, που μαζί με τον Στωικισμό ήταν τα επικρατέστερα φιλοσοφικά συστήματα κατά την Ελληνιστική εποχή. 

Ο Επικουρισμός, ως μία πρακτική φιλοσοφία, κέρδισε ευρεία αποδοχή από ανθρώπους όλων των τάξεων, διότι λόγω των περιορισμένων πολιτικών ελευθεριών των ανθρώπων της εποχής μετέστρεψε τον άξονα του φιλοσοφικού στοχασμού  αποκλειστικά στην ηθική, υποσχόμενος στους ακόλουθούς του το δρόμο προς την ευτυχισμένη ζωή. Στόχος, λοιπόν, ήταν να χαρίσει στους ανθρώπους μία ατομική, όχι πολιτική, ελευθερία. Να τους απελευθερώσει από τους φόβους και τις ανησυχίες, να τους κάνει αυτάρκεις και ικανούς να κατακτήσουν την ψυχική γαλήνη (ἀταραξία). 

Σύμφωνα με τον Επικουρισμό, το υπέρτατο αγαθό είναι η ηδονή, γιατί ταιριάζει στη φύση του ανθρώπου. Από την άλλη, πρέπει «το κακό» είναι ο πόνος, καθώς είναι ξένος προς αυτή. Πολλές φορές, η μη ικανοποίηση μίας επιθυμίας οδηγεί στο πόνο, γι’ αυτό και ο Επίκουρος διαχώρισε τις επιθυμίες σε φυσικές/αναγκαίες και σε μη αναγκαίες. Δεν πρέπει να επιδιώκεται κάθε ηδονή ούτε να αποφεύγεται κάθε πόνος, αφού, μερικές φορές μία παροδική ευχαρίστηση ακυρώνεται από τον επικείμενο φόβο. Τουτέστιν, οι φυσικές ηδονές αφορούν μόνο το παρόν και, αν μένουμε μόνο σε αυτές, θα πρέπει να αναζητούμε κάθε στιγμή την ηδονή, με αποτέλεσμα να ζούμε με αγωνία και αβεβαιότητα. Εντούτοις, αντιπροτείνεται η αναζήτηση μονιμότερων ηδονών τόσο για το σώμα, όσο και για την ψυχή. 

Παράλληλα με την ικανοποίηση των επιθυμιών, θα έπρεπε κανείς να αποβάλλει και τους φόβους του. Με αυτήν την επικούρεια προτροπή συνδέεται άμεσα και το «carpe diem»: τον εξοβελισμό του φόβου του θανάτου. Ο φόβος για τον θάνατο είναι ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια για την κατάκτηση της αταραξίας. Ακριβώς, επειδή επιθυμούμε να ζήσουμε για πάντα και φοβόμαστε ότι θα πεθάνουμε, δεν μπορούμε να χαρούμε όσα ζούμε τώρα σε αυτήν τη ζωή. Κατά τούτο, ο Οράτιος μας παρακινεί να μην «δείχνουμε εμπιστοσύνη» στην επόμενη ημέρα, αφού η ζωή είναι σύντομη, και να ζούμε την κάθε μέρα ξεχωριστά. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, θα είμαστε σε θέση να βιώσουμε καθ’ ολοκληρίαν την ηδονή από ο,τιδήποτε κάνουμε μέσα στη μέρα μας. 

Όπως υποβάλλουν οι επικούρειες διδαχές, ο άνθρωπος πρέπει να χειραφετηθεί από τα δεσμά των δεισιδαιμονιών σχετικών με τους θεούς και τη μετά θάνατον ζωή, για να κατορθώσει κάτι τέτοιο. Ωστόσο, για να απολαύσει την κάθε μέρα ο άνθρωπος πρέπει να κατέχει το νηφάλιο στοχασμό και τη φρόνηση, για να είναι σε θέση να κατανοήσει τη φύση των αληθινών επιθυμιών και της ηδονής σε αντίστιξη με τους ανυπόστατους φόβους και τις μάταιες ελπίδες. Αυτήν τη νοητική διαδικασία υποσχόταν ότι μπορούσε να διδάξει στους μαθητές του ο Επίκουρος. Εν ολίγοις, αυτό είναι επιγραμματικά το φιλοσοφικό παρασκήνιο και η απαραίτητη συνθήκη για την κατανόηση και την αποφυγή παρερμηνείας του «carpe diem».

Τέλος, το αίσθημα που απορρέει από το περιεχόμενο του «carpe diem» μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι διασώζεται και στη σύγχρονη εποχή στο μότο «Y.O.L.O.». Παρ’ όλα αυτά, επ’ ουδενί μπορεί να υπάρξει παραλληλισμός ανάμεσα στα δύο. Η ειδοποιός διαφορά είναι ότι το «Y.O.L.O.» προτείνει μία άνευ όρων, αλόγιστη και επιπόλαιη κατάκτηση εμπειριών με στόχο την ηδονή. Αυτός ο τετριμμένος χαρακτήρας των ηδονών μίας τέτοιου είδους ζωής μπορεί, εν τέλει, να οδηγήσει –σε αντίθεση με την αρχική στόχευση- στο άκρως αντίθετο: την απόλυτη ταραχή και τη δυστυχία.