Τι απειλεί την ΕΕ στα 60 της;

Της Ρεβέκκας Γ. Παιδή*

Το 2016 δεν ήταν μία εύκολη χρονιά για την Ευρωπαϊκή Ένωση και το 2017 προμηνύεται ακόμη πιο δύσκολο, αν αναλογιστούμε τις πληγές που άφησε πίσω της η περασμένη χρονιά. Εξήντα χρόνια μετά την ίδρυση των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων είναι δεδομένο ότι το 2017 θα είναι μία χρονιά που θα καταγράψει εξίσου ιστορικές εξελίξεις για την Ένωση και τη γηραιά ήπειρο. Η Ε.Ε. θα έρθει αντιμέτωπη τόσο με εξωγενείς προκλήσεις, όσο και με τις ενδογενείς της αδυναμίες, οχτώ από τις οποίες καταγράφονται παρακάτω. Από την ικανότητά της να ανταποκριθεί σε αυτές θα κριθεί και το μέλλον της.

1.     Αβεβαιότητα στις Ευρω-Ατλαντικές σχέσεις

Η εκλογή Trump θέτει νέα δεδομένα στις σχέσεις της Ε.Ε. με τις ΗΠΑ, οι οποίες παραμένουν ο πιο σημαντικός εμπορικός εταίρος και απαραίτητος σύμμαχος σε ζητήματα ασφάλειας για την Ευρώπη. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε  κατά πόσο οι  βεβαιότητες μιας ενιαίας «Δύσης» θα παραμείνουν βεβαιότητες και υπό τη νέα ηγεσία. Επιπλέον, η Ε.Ε. θα επηρεαστεί από τυχόν αλλαγές στις θέσεις των ΗΠΑ σε ζητήματα όπως για παράδειγμα οι σχέσεις της με την Ρωσία, ή με το Ιράν. Σε μια περίοδο όπου η Ένωση ταλανίζεται από κρίσεις, τυχόν αλλαγές στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ μπορούν να της δώσουν τη χαριστική βολή ή να της προσφέρουν την ευκαιρία να παίξει έναν διαφορετικό ρόλο, υπερασπιζόμενη τις δικές της θέσεις, αρχές και αξίες. Μια τέτοια εξέλιξη, βέβαια, προϋποθέτει ενότητα και ικανότητα για αυτονομία στα ζητήματα ασφάλειας, δυνατότητες που η Ε.Ε., τουλάχιστον προς το παρόν, δεν διαθέτει.

2.     Η Ρωσική Αρκούδα είναι ζωντανή

Η διαχείριση της Ρωσίας αποτελεί σημαντική πρόκληση για την Ε.Ε. Η κρίση στην Ουκρανία υπενθύμισε στους Ευρωπαίους ότι η Ρωσική Αρκούδα είναι ζωντανή και δεν διστάζει να απαντήσει με χρήση σκληρής ισχύος σε προκλήσεις που θεωρεί ότι απειλούν τα συμφέροντά της, όπως άλλωστε επιβεβαιώνει και η εμπλοκή της Ρωσίας στη Συρία. Έτσι, θέτει ένα σημαντικό δίλλημα ασφάλειας για την Ε.Ε. που βλέπει την επιρροή της στην περιφέρεια της να μειώνεται, τόσο λόγω των εσωτερικών ζητημάτων της Ένωσης, όσο και λόγω και των περιορισμών-ανταγωνισμών που θέτει η δράση της Ρωσίας. Για παράδειγμα στην περίπτωση της Μολδαβίας, ο ανταγωνισμός μεταξύ των δύο δυνάμεων έχει ωφελήσει μόνο τις τοπικές ελίτ και την ανάπτυξη της διαφθοράς. Επιπλέον, η αντιμετώπιση της Ρωσίας άπτεται του θέματος της ενότητας της Ένωσης. Διαφορετικά κράτη-μέλη έχουν διαφορετικά συμφέροντα και σχέσεις μαζί της, και άρα κατά καιρούς εκφράζουν διαφορετικές θέσεις. Το θέμα της συνέχισης ή όχι των κυρώσεων για το ζήτημα της Κριμαίας, για παράδειγμα, ή και της επέκτασης τους για τις βιαιότητες της Ρωσίας στη Συρία, όπως ζητούν διάφορες φωνές στο Ευρωκοινοβούλιο, θα δοκιμάσει την ενότητα της Ένωσης.

3.     Αναστάτωση στη γειτονιά της

Παράλληλα, η Ε.Ε. καλείται να αντιμετωπίσει την αστάθεια στη γειτονιά της. Τα πιο σημαντικά προβλήματα προέρχονται από τη Μεσόγειο, τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική και αποτελούν περιπτώσεις προβλημάτων για τα οποία η Ε.Ε. δεν διαθέτει κάποια λύση, αλλά ακόμη και αν διέθετε είναι απίθανο ότι θα μπορούσε μόνη της να την εφαρμόσει. Το μόνο που θα μπορούσε να κάνει η Ένωση είναι να είναι προδραστική για τις ασύμμετρες απειλές που δέχεται. Ωστόσο, η έγκαιρη δράση δεν είναι μια ικανότητα για την οποία η Ένωση φημίζεται. Επιπλέον, η ένταση της προσοχής μας στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική μας κάνουν συχνά να ξεχνούμε μια άλλη εστία προβλημάτων για την Ε.Ε., τα Βαλκάνια. Η προοπτική της διεύρυνσης έχει ατονήσει, είτε γιατί οι ίδιες οι χώρες είναι απρόθυμες, είτε γιατί η Ένωση δεν την προωθεί στην πράξη, με αποτέλεσμα η άσκηση πίεσης για μεταρρυθμίσεις και εκσυγχρονισμό στις χώρες των Βαλκανίων να είναι μειωμένη και απειλές όπως η διαφθορά, το οργανωμένο έγκλημα, η τρομοκρατία και το ριζοσπαστικό Ισλάμ να βρίσκουν πρόσφορο έδαφος.

4.     Ο απρόβλεπτος κύριος Ερντογάν

Στους πονοκεφάλους της Ένωσης έχει προστεθεί και η Τουρκία. Η Ευρωπαϊκή Ένωση μέχρι πρόσφατα θεωρούσε ότι αντιμετωπίζει κοινές απειλές και προβλήματα με την Τουρκία και ότι σε κάθε περίπτωση και παρά τις προκλήσεις της Τουρκικής πλευράς η προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην Ε.Ε. θα πρέπει να διατηρείται ζωντανή. Την προηγούμενη χρονιά δεν δίστασε να «δωροδοκήσει», όπως χαρακτηριστικά ανέφερε ο Guy Verhofstadt, την Τουρκία για να σταματήσει τις ροές των προσφύγων προς την Ευρώπη, αδιαφορώντας  πρώτον για το ότι η Τουρκική πλευρά  εργαλειοποίησε τους πρόσφυγες και δεύτερον για τις ίδιες τις αρχές και τις αξίες της Ένωσης που τέθηκαν σε αμφιβολία με τη συγκεκριμένη συμφωνία. Το σημαντικότερο, όμως, είναι ότι μετά τις αντιδράσεις του Ερντογάν που ακολούθησαν την απόπειρα πραξικοπήματος, τις κατά συρροή παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τις προκλητικές αναφορές για αμφισβήτηση συμφωνιών, και την πρόθεση για επαναφορά σε ισχύ ακόμη και της θανατικής ποινής η απόσταση με την Τουρκία έχει μεγαλώσει και το πρόσφατο ψήφισμα του Ευρωκοινοβουλίου για πάγωμα των διαπραγματεύσεων είναι δηλωτικό του κλίματος στην Ευρώπη. Η στάση της Ε.Ε. στις διαπραγματεύσεις για το Κυπριακό θα αποτελέσει μια ακόμη δοκιμασία, τόσο για τις σχέσεις με την Τουρκία, όσο και για την ίδια την Ένωση, αφού θα κληθεί να αποδείξει κατά πόσο διαφυλάσσει τα συμφέροντα, αλλά και τις αξίες της. Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να θεωρούμε δεδομένο ότι το 2017 οι σχέσεις της Ένωσης με την Τουρκία θα περάσουν σε μια νέα φάση.

5.     Έλλειψη Ενότητας

Η ενότητα ήταν κρίσιμο ζήτημα για την Ε.Ε ακόμη και πριν τις τελευταίες δύο μεγάλες κρίσεις, την οικονομική και την προσφυγική. Κι ενώ στο παρελθόν ο ελάχιστος κοινός παρονομαστής μεταξύ των απόψεων των τριών ισχυρότερων κρατών μελών αποτελούσε τη λύση, σε μια Ένωση είκοσι οχτώ κρατών μελών με τεράστιες αντιθέσεις μεταξύ τους, όπου το Ηνωμένο Βασίλειο προσπαθεί να προετοιμάσει και να διαπραγματευτεί την αποχώρησή του, η επιρροή της Γαλλίας έχει μειωθεί και η Γερμανία έχει ατύπως αναλάβει την ηγεσία της Ένωσης οι διαιρέσεις έχουν πολλαπλασιαστεί και αφορούν τον Βορρά και τον Νότο, τα πλούσια κράτη μέλη και τα φτωχά κράτη μέλη, τα μεγάλα κράτη μέλη και τα μικρά κράτη μέλη, τους υπέρμαχους της λιτότητας και όσους υποστηρίζουν την αντι-λιτότητα, τα κράτη μέλη που διατήρησαν ανοιχτά τα σύνορά τους κατά την προσφυγική κρίση και όσα ύψωσαν τείχη, τα κράτη του πυρήνα και τα κράτη της περιφέρειας. Πρόσφατα, η περίπτωση της Βαλλονίας, μιας περιφέρειας του Βελγίου, που έθεσε σε κίνδυνο την εμπορική συμφωνία με τον Καναδά (CETA), επιβεβαίωσε το πόσο εύθραυστη είναι η ενότητα στην Ένωση, αλλά και πόσο απαραίτητη για την αποτελεσματικότητά της. Επιπλέον, όσο δεν αντιμετωπίζονται οι συνέπειες της οικονομικής κρίσης, τόσο θα αυξάνονται και θα εντείνονται οι διαιρέσεις εντός των Ευρωπαϊκών κοινωνιών και θα ευνοείται ο ευρωσκεπτικισμός που απειλεί την ενότητα της Ένωσης.

6.     Οι ιδέες μετράνε

Η οικονομική και η προσφυγική κρίση ευνόησαν τον λαϊκισμό, τον ευρωσκεπτικισμό, και την κυριαρχία των «post-truth politics» και στην Ευρώπη. Οι αντι-συστημικές ιδέες που αναπτύσσονται σε όλη την Ευρώπη και ελκύουν υποστηρικτές κάθε ηλικίας, μορφωτικού και οικονομικού επιπέδου δεν ευνοούν την Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση. Βεβαίως, αυτές οι ιδέες δεν αναπτύχθηκαν στο κενό. Βρήκαν γόνιμο έδαφος στις συνέπειες της εσφαλμένης αρχιτεκτονικής της ευρωζώνης και των πολιτικών της λιτότητας που εφαρμόστηκαν ως μέσο αντιμετώπισης της κρίσης. Το αντίδοτο για τον ευρωσκεπτικισμό συνεπώς, είναι μία Ένωση που αποδομεί τους λόγους της αμφισβήτησης της με πράξεις, δηλαδή μία Ένωση που αποδεικνύει τους λόγους για την αναγκαιότητα της ύπαρξής της στην καθημερινότητα των πολιτών. Όσο οι πολίτες δεν αποκομίζουν ή δεν αντιλαμβάνονται τα οφέλη της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης, τόσο θα κλυδωνίζεται το οικοδόμημα της Ένωσης, και θα πληθαίνουν τα δημοψηφίσματα στα οποία οι αντι-ευρωπαϊκές φωνές θα κερδίζουν.

7.     Ηγεσία

Στα εξήντα χρόνια της ιστορίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης η ηγεσία, είτε σε επίπεδο κρατών είτε σε επίπεδο προσωπικοτήτων έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην πρόοδο της. Μετά την απόφαση των Βρετανών για BREXIT, το βάρος της ηγεσίας σε επίπεδο κρατών πέφτει στη Γερμανία και τη Γαλλία. Ήδη, οι δύο δυνάμεις, με το εμπόδιο του Ηνωμένου Βασιλείου να απουσιάζει, μέσω των ΥΠΕΞ τους, Steinmeier και Ayrault, προωθούν σχέδια για μια περισσότερο ισχυρή Ευρώπη στον κόσμο. Θα πρέπει να αναμένουμε, όμως, και τις εξελίξεις των εκλογών σε Γαλλία και Γερμανία πριν συζητήσουμε για αναβίωση του Γαλλογερμανικού άξονα, της σημασίας του και των περιθωρίων που θα έχει να ηγηθεί της Ένωσης. Χωρίς αμφιβολία οι προσωπικότητες αλλά και τα βιώματα των ηγετών θα παίξουν ρόλο, όπως απέδειξε η περίπτωση της Καγκελαρίου της Γερμανίας κατά τη διάρκεια της διαχείρισης των δύο κρίσεων, αλλά και οι περιπτώσεις ηγετών μικρότερων κρατών μελών, όπως η περίπτωση  του πρωθυπουργού της Ουγγαρίας Viktor Orbán.

8.     Η κατάρρευση του μύθου

Η Ε.Ε. στα εξήντα της, και παρά τα στραβοπατήματά της, αποτελεί ένα μοναδικό μοντέλο συνεργασίας που έχει φέρει την ειρήνη, τη δημοκρατία και την ευημερία σχεδόν στο σύνολο της γηραιάς ηπείρου.  Σε μεγάλο βαθμό η ισχύς της Ένωσης πήγαζε από την ελκυστικότητα αυτού του μοντέλου. Όμως, σήμερα και οι τρεις αυτοί ακρογωνιαίοι λίθοι της Ένωσης, η ειρήνη, η δημοκρατία, η ευημερία αμφισβητούνται τόσο στο εσωτερικό της, όσο και στο εξωτερικό.  Έτσι, η Ε.Ε. δεν ασκεί την ίδια γοητεία που ασκούσε στο παρελθόν ούτε στους πολίτες της, ούτε στους γείτονές της και κατά συνέπεια μειώνεται το κύρος και η επιρροή της στην Ευρώπη, αλλά και στον κόσμο. Παρ’ όλ’ αυτά η Ε.Ε. συνεχίζει να επηρεάζει τη ζωή μας και τον κόσμο θετικά. Παρά τις αδυναμίες της, συνεχίζει να είναι προτιμότερη επιλογή από την επιστροφή στο παρελθόν για την πλειοψηφία των πολιτών των κρατών μελών της. Ας μην ξεχνάμε ότι και οι ίδιοι οι Βρετανοί, αν τους δινόταν ξανά η ευκαιρία ενδεχομένως να ψήφιζαν διαφορετικά. Το στοίχημα, λοιπόν, είναι αν μπορεί η Ε.Ε. να δημιουργήσει μια νέα αφήγηση, να επανεπινοήσει τον ρόλο της στον κόσμο, σε έναν διαφορετικό κόσμο από αυτόν στον οποίο πορεύτηκε τα τελευταία εξήντα χρόνια.

Το 2017 ο στόχος παραμένει ίδιος με το 1957:  να μπορέσει η συνεργασία των κρατών μελών να παράξει αξία: ειρήνη, ασφάλεια, ευημερία, για τους πολίτες της Ευρώπης και για το διεθνές σύστημα. Το ερώτημα είναι αν θα μπορέσει η Ε.Ε. να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα.

*Ρεβέκκα Γ. Παιδή, Phd

Μεταδιδακτορική Ερευνήτρια, Ινστιτούτο Διεθνών, Ευρωπαϊκών και Αμυντικών Αναλύσεων,  Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών

Το άρθρο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο Πολιτικό Ημερολόγιο 2017 που επιμελείται ο δημοσιογράφος Βαγγέλης Πλάκας.