Ευριπίδη «Αρχέλαος», μία Μακεδονική Τραγωδία

...του Βύρωνα Κρετσόβαλη *

Τον τελευταίο καιρό το Σκοπιανό Ζήτημα δεν απομακρύνθηκε, ουσιαστικά, ποτέ από την επικαιρότητα και παραμένει καρφιτσωμένο στην κορυφή της πολιτικής ατζέντας. Ως γνωστόν, η πλευρά της ΠΓΔΜ στηρίζει τα επιχειρήματα και τις διεκδικήσεις της στην υποτιθέμενη ιστορική της σχέση με την αρχαία Μακεδονία. Στο πλαίσιο αυτό, λοιπόν, το παρόν άρθρο θα φέρει στο φως μία λιγότερο γνωστή και μη σωζόμενη τραγωδία του Ευριπίδη, του μεγάλου τραγικού ποιητή μας, ως τεκμήριο της ελληνικής ταυτότητας της αρχαίας Μακεδονίας προβαίνοντας, έτσι, σε μία ιστορική-πολιτισμική προσέγγιση του ζητήματος. 

Παρά τις συγκεχυμένες πληροφορίες από τις βιογραφικές πηγές για τον Ευριπίδη, ο θάνατος του χρονολογείται, σύμφωνα με την παράδοση, το 406 π.Χ. στη Μακεδονία. Ο θάνατος του Ευριπίδη συνδέεται με το ταξίδι του για την πρώτη εκτέλεση της τραγωδίας «Αρχέλαος» στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας Αρχελάου Α’. Τα ταξίδια των περιφερόμενων θιάσων στον χώρο της ηπειρωτικής Ελλάδας και των ελληνικών αποικιών ήταν συχνό φαινόμενο, καθώς τραγικές εορτές και αγώνες λάμβαναν χώρα, πέραν από την Αθήνα, σχεδόν σε κάθε πόλη που διέθετε θέατρο. 

Η πρακτική αυτή φαίνεται να ξεκίνησε από τους τυράννους της Σικελίας, κάτι που μας είναι ήδη γνωστό από την περίπτωση του Πινδάρου. Μάλιστα, ο Αισχύλος, κατόπιν παραγγελίας του τυράννου των Συρακουσών, Ιέρωνα, ανέβασε το έργο «Αιτναίες» για τον εορτασμό της επανίδρυσης της πόλης της Αίτνας και αργότερα άφησε την τελευταία του πνοή στη Γέλα της Σικελίας. Παρομοίως, ο Αρχέλαος παρήγγειλε την ομώνυμη τραγωδία από τον Ευριπίδη και τον κάλεσε να την ανεβάσει για πρώτη φορά μπροστά στους Μακεδόνες. 

Ο βασιλιάς Αρχέλαος ήταν νόθος γιος του Περδίκκα Β’ και της Σιμίχης, μιας σκλάβας, οπότε για να ανέβει στο θρόνο δολοφόνησε πολλά μέλη της οικογένειάς του. Τα γεγονότα αυτά πρέπει να συνέβησαν το 413/2 π.Χ., όπως πληροφορούμαστε από τον Πλάτωνα και τον Αιλιανό. Παρ’ όλα αυτά, ο Αρχέλαος θεωρήθηκε ένας μεταρρυθμιστής βασιλιάς και έδειχνε ενδιαφέρον για τις τέχνες. 

Στην αυλή του είχε προσκαλέσει και άλλους ποιητές, όπως για παράδειγμα τον Αγάθωνα. Επιπλέον, ο Αρχέλαος ίδρυσε μία εορτή στο Δίον ή στις Αιγές, που αργότερα ο Μ. Αλέξανδρος επέκτεινε σε γιορτή 9 ημερών, η οποία ονομαζόταν «Ολύμπια» και ήταν αφιερωμένη στον Δία, ίσως και στις Μούσες. Ο Δίας ως πατρογονικός θεός των Μακεδόνων επισκίαζε τις υπόλοιπες θεότητες. Μετέπειτα, ο Φίλιππος Β’ και ο Μ. Αλέξανδρος δεχόμενοι αυτήν την παράδοση βοήθησαν με τις κατακτήσεις τους στην εξάπλωση του δράματος. Συνεπώς, είναι διακριτή μία εορταστική παράδοση που εδραιώθηκε από τον Αρχέλαο και συνεχίστηκε από τους διαδόχους του στον Μακεδονικό θρόνο. 

Το περιεχόμενο της τραγωδίας «Αρχέλαος», όπως μας είναι γνωστό από τον Λατίνο λόγιο Υγίνο, σχετίζεται με τον μυθολογικό κύκλο του Άργους και συγκεκριμένα με τον μύθο των Ηρακλειδών ή Τημενιδών. Οι μόνοι σωζόμενοι στίχοι της τραγωδίας προέρχονται από τον πρόλογο του έργου και παρατίθενται στην κωμωδία «Βάτραχοι» του Αριστοφάνη. Η πλοκή, συνεπώς, του έργου ήταν η εξής: 

ο Αρχέλαος ήταν γιος του Τήμενου, βασιλιά του Άργους. Αφού εκδιώχθηκε από το Άργος από τα αδέλφια του λόγω των διεκδικήσεών του για το θρόνο, περιπλανώμενος έφτασε στη Θράκη, στον βασιλιά Κισσέα. Εκείνος δεχόταν επιθέσεις από τους γείτονές του και υποσχέθηκε στον Αρχέλαο το χέρι της κόρης του, αν τον βοηθούσε να κερδίζει τους αντιπάλους του. Ο Αρχέλαος τήρησε το δικό του μέρος της συμφωνίας και κατατρόπωσε τους εχθρούς. Ο βασιλιάς, όμως, αθέτησε το λόγο του και αποφάσισε να δολοφονήσει τον Αρχέλαο στήνοντάς του παγίδα· ένας δούλος πρόδωσε τη πλεκτάνη στον Αρχέλαο, ο οποίος έριξε τον βασιλιά στην ίδια του την παγίδα και δραπέτευσε, ίσως μαζί με την κόρη του βασιλιά. 

Έπειτα, με την καθοδήγηση του Απόλλωνα ακολούθησε μία κατσίκα μέχρι τη Μακεδονία, όπου και ίδρυσε την πόλη των Αιγών. Οπότε, διαφαίνεται από το περιεχόμενο ότι πρόκειται για έναν τυπικό μύθο ιδρύσεως πόλης που επεξηγεί την ιστορία του «πρώτου ευρετή» της. Αυτό το στοιχείο οδηγεί στο συμπέρασμα ότι υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να εκτελέστηκε το έργο στο θέατρο της πόλης των Αιγών.

Το έργο γνώρισε μεγάλη επιτυχία, κάτι που διαφαίνεται από μία επιγραφή που βρέθηκε στον τάφο ενός ηθοποιού του 3ου αι. π.Χ., που είχε ταφεί στην Τεγέα της Αρκαδίας. Στην εν λόγω επιγραφή τονίζεται ότι ο ηθοποιός πήρε δύο νίκες σε τραγικούς αγώνες παίζοντας την τραγωδία «Αρχέλαος» στο Άργος και στη Δωδώνη, δύο τόποι που σχετίζονταν με το περιεχόμενο του έργου, καθώς οι Τημενίδες κατάγονταν από το Άργος και η Δωδώνη ήταν γειτονική με το βασίλειο της Μακεδονίας. Επομένως, η παραγγελία του έργου από τον Αρχέλαο κάθε άλλο παρά τυχαία κίνηση ήταν, καθώς ο ίδιος γνώριζε καλά τη δύναμη και την επιρροή που είχε το δράμα στα μεγάλα πλήθη που συναθροίζονταν στα αρχαία θέατρα. 

Ως εκ τούτου, ο Αρχέλαος αποσκοπούσε να ενισχύσει το πολιτικό του προφίλ και επιχειρούσε να νομιμοποιήσει τη βασιλεία του συνδέοντάς τη με μία θεϊκή γενεαλογία. Τέλος, επιθυμούσε να τονώσει την ελληνική ταυτότητα των Μακεδόνων, οι οποίοι θα παρακολουθούσαν τον έργο.  

Οι Μακεδόνες, μολαταύτα, θεωρούνταν συλλήβδην από τον υπόλοιπο ηπειρωτικό ελληνικό χώρο ως λιγότερο πολιτισμένοι και βάρβαροι. Η άποψη αυτή, βέβαια, ήταν προϊόν της αθηναϊκής προπαγάνδας, που μονοπωλούσε τον τίτλο του «εκπολιτιστή» και της «ευγενούς δύναμης», στα πλαίσια της ηγεμονικής της πολιτικής στον ελλαδικό χώρο κατά τον 5ο και 4ο αι. π.Χ. Την άποψη αυτή, μετέπειτα, υπερασπίζεται σθεναρά ο ρήτορας Δημοσθένης στον πυρήνα της διαμάχης του με τον ρήτορα Ισοκράτη σχετικά με τον Φίλιππο Β’. 

Συμπερασματικά, μπορούμε να καταλήξουμε στο ότι, για να ανεβάσει για πρώτη φορά ένα έργο ο Αθηναίος Ευριπίδης στη Μακεδονία, σίγουρα θα θεωρούσε το μακεδονικό κοινό ως ελληνικό κοινό, το οποίο ήταν σε θέση να προσλάβει και να ερμηνεύσει μία τραγωδία που ακολουθούσε όλες τις συμβάσεις του αρχαίου ελληνικού δράματος.      
  

* Ο Βύρων Κρετσόβαλης είναι γεννημένος το 1994. Είναι απόφοιτος του τομέα Κλασικών Σπουδών του Τμήματος Φιλολογίας Α.Π.Θ. και Μεταπτυχιακός φοιτητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλολογίας Α.Π.Θ.  Μέλος του Τομέα Επικοινωνίας & Τύπου του ΚΕ.ΑΣ.Μ.