Στην εποχή των «κατεστραμμένων μυαλών»

(Το κείμενο δημοσιεύτηκε πρώτη φορά τον Φλεβάρη του 2017)

της Δέσποινας Γκουτέβαινου

(Επικοινωνιολόγος Απόφοιτος των Τμημάτων: 

Ψηφιακών Μέσων και Επικοινωνίας 

και Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ)

«Δυστυχώς, διανύουμε μία περίοδο κατά την οποία οι πιο επιτυχημένοι είναι αυτοί που επενδύουν στο να συγκεντρώσουν τα περισσότερα κλικ, όχι εκείνοι  που προσπαθούν να διαδώσουν την αλήθεια. Αυτό το πράγμα καταστρέφει το μυαλό των ανθρώπων.» -Τιμ Κουκ, διευθύνων σύμβουλος της Apple.

Αυτή είναι η πιο επίκαιρη φράση που έχω διαβάσει το τελευταίο διάστημα. Ειπώθηκε από τον Τιμ Κουκ και παρουσιάζει με τον καλύτερο και περιεκτικότερο τρόπο τη μάστιγα της δεκαετίας μας. Τις ψευδείς ειδήσεις και πως αυτές καταφέρνουν να γίνονται αποδεκτές και να επηρεάζουν τον κόσμο σε διαπλανητικό επίπεδο.

Είναι εμφανής πια σε όλους μας, η επιρροή των socialmedia στις ζωές μας. Πλέον μπορεί ο καθένας μας να ανεβάζει στον προσωπικό του λογαριασμό κάθε σκέψη του και να μας παρουσιάζει φωτογραφικά ή βιντεοληπτικά την καθημερινότητα του. Έχει τη δυνατότητα, ακόμη, να ανοίξει ολόκληρες συζητήσεις γραπτώς ή με εικόνα και ήχο, με ποικίλη θεματολογία μεταξύ ανθρώπων από όλο τον κόσμο, να δημιουργήσει μηνύματα και να επηρεάσει θετικά ή αρνητικά, μικρό ή μεγάλο ποσοστό συμπολιτών του.

Η ανάγκη για συνεχή παρακολούθηση του «τι τρέχει στο facebook, twitter, instagramήblogspot» του καθενός, ελέγχοντας τα τελευταία νέα στις αρχικές σελίδες των ιστοχώρων αποτελεί συνήθεια. Υπάρχουν άνθρωποι που ζουν από αυτή τη δραστηριότητα. Συγχωρέστε με, αυτό δεν είναι ένα κακεντρεχές σχόλιο για τους ανθρώπους που δημοσιεύουν selfiesόλη μέρα παρουσιάζοντας την αληθινή ή ψεύτικη ζωή τους, με σκοπό να ανεβάσουν την αυτοπεποίθησή τους από likes φίλων ή μη –απολαμβάνοντας μία πρόσκαιρη αποδοχή. Αναφέρομαι στους ανθρώπους που πραγματικά ζουν από τα socialmedia. Αυτούς που κερδίζουν χρήματα από αυτά είτε βγάζοντας ένα απλό χαρτζιλίκι, είτε κανονικούς ολόκληρους μισθούς, προωθώντας κάποιο προϊόν. Αυτό μπορεί να είναι από ένα ρούχο μέχρι μία ολόκληρη ιδέα, κίνημα ή και ένα κόμμα.

Κάπου εδώ εμφανίζονται και οι ψευδείς ειδήσεις. Το τελευταίο διάστημα έχει ανοίξει ένας παγκόσμιος διάλογος σχετικά με αυτό το θέμα, το οποίο καταλήγει να είναι ένα πολύ σημαντικό σύγχρονο πρόβλημα. Τι εννοούμε όταν λέμε ψευδείς ειδήσεις; Με τον όρο αυτό χαρακτηρίζεται η παρουσίαση κάποιων μη αληθινών ή διαστρεβλωμένων ειδήσεων από blog πολιτών ή ιστοσελίδες μικρών και μεγάλων μέσων ενημέρωσης, από ομάδες ή σελίδες, και από προσωπικούς λογαριασμούς ψεύτικους ή μη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Θα αναρωτηθεί κανείς γιατί ξαφνικά γίνεται τόσος μεγάλος λόγος γύρω από το θέμα αλλά και γιατί αναδεικνύεται σε τόσο σημαντικό ζήτημα, όταν μάλιστα μόλις τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να γίνεται ευρέως έντονη η διαφύλαξη του δικαιώματος της ελευθερίας του λόγου για όλους τους ανθρώπους. Θα μπορούσαν να κατηγορηθούν κάποιοι για προσπάθεια φίμωσης απόψεων και λογοκρισία.

Δύο ήταν τα γεγονότα που ταρακούνησαν την παγκόσμια κοινότητα. Πρώτο το Brexit, δηλαδή η απόφαση του βρετανικού λαού μέσω δημοψηφίσματος να αποχωρήσει από την ΕΕ και η εκλογή του DonaldTrumpως 45ο Πρόεδρος των ΗΠΑ. Βέβαια εμείς εδώ στην Ελλάδα νοιώσαμε νωρίτερα την επίδραση των μη αληθινών ή διαστρεβλωμένων ειδήσεων με την εκλογή του ΣΥΡΙΖΑ το 2015 και την παρουσίαση της άσκησης της κυβερνητικής πολιτικής της συγκυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ- ΑΝΕΛ από ιστοσελίδες προσκείμενες στο κυβερνητικό σχήμα.

Η επόμενη εύλογη ερώτηση είναι, πως προέκυψε ο χαρακτηρισμός«ψευδείς». Τι είναι αυτό που μας οδηγεί στο να τις αποκαλούμε έτσι; Μα βέβαια το ότι δεν έχουν επιβεβαιωθεί ή δεν πρόκειται να επιβεβαιωθούν ποτέ (λόγω εμφανών συνθηκών, θα πει κάποιος περισσότερο ενημερωμένος). Ενδεικτικά θα αναφέρουμε την υπεράνθρωπη προσπάθεια της Πρωθυπουργού Μέινα καταφέρει να δημιουργήσει ευνοϊκές συνθήκες για τη Βρετανία και το Brexit. Και την έκδηλη αναταραχή στους Αμερικανούς πολίτες μετά από αποφάσεις του νέου Προέδρου Trump, που προσπαθεί να «MakeAmericagreatagain» με χειρισμούς που δημιουργούν εγχώριο και παγκόσμιο χάος.

Όσο για την ελληνική περίπτωση; Το καινούριο μνημόνιο αλλά και η συνεχής αποτυχία ολοκλήρωσης της αξιολόγησης του από την κυβέρνηση, ο διχασμός στον κόσμο – που κυριολεκτικά έχει χωρίσει τους Έλληνες πολίτες σε διαφορετικά στρατόπεδα – είναι η επιβεβαίωση του όρου. Επίσης, η κατεστραμμένη διεθνής εικόνα της χώρας, την οποία επιδεικτικά αγνοούμε όλοι, αλλά και η απάθεια και ο κυνισμός του πολιτικού συστήματος στην αύξηση της εγκληματικότητας και της έκρηξης βίας στη χώρα από διάφορες κοινωνικές ομάδες, είναι τρανές αποδείξεις της ευφυούς ονοματοδοσίας στις ειδήσεις που εξαπάτησαν εκατομμύρια πολίτες.

Πως όμως πείστηκε ένα τόσο μεγάλο ποσοστό πολιτών για την ορθότητα κάποιων γεγονότων ή απόψεων τόσο εύκολα; Πως έχουμε γίνει τόσο ευκολόπιστοι; Είναι η άγνοια; Μα θα απαντήσει κανείς ότι υπήρχε και ο αντίλογος στις ψευδείς ειδήσεις, γιατί κανένας δεν πείστηκε από αυτόν;

Δυστυχώς, από ότι φαίνεται στην εποχή μας που όλοι διαθέτουμε τη δυνατότητα της πληροφόρησης, δεν διαθέτουμε τη γνώση. Η πληροφορία είναι μία αλληλουχία σημάτων και μηνυμάτων που προσφέρονται και λαμβάνονται από τα έμβια όντα, ΜΜΕ και πάσης φύσεως παρατηρητές της κοινωνίας, κυρίως μέσω του διαδικτύου πια. Αυτό καθιστά την πληροφορία στοιχείο της γνώσης και όχι αυτή καθεαυτή γνώση. Αφού με τον όρο γνώση εννοούμε τη μετεξέλιξη στον νου της καταγεγραμμένης πληροφορίας και εμπειρίας που παρέχει την εξοικείωση, την αντιληπτότητα και την κατανόηση πραγμάτων, και δίνει την επιδεξιότητα και τη δυνατότητα καθοδήγησης στη λήψη αποφάσεων (ναι, έγραψα τους ορισμούς αυτολεξεί για την καλύτερη κατανόηση όλων). 

Όπως καταλαβαίνετε όλοι, η πληροφορία είναι κάτι εύκολο και γρήγορο να αποκτηθεί σε σχέση με τη γνώση, καθώς η πληροφορία είναι κάτι εύκολα προσβάσιμο (ειδικότερα μέσω του διαδικτύου), ενώ η γνώση απαιτεί συνδυασμό δεξιοτήτων και ικανοτήτων που με τη σειρά τους απαιτούν αφιέρωση χρόνου και καταβολή προσπάθειας.

Ακριβώς αυτά τα χαρακτηριστικά της πληροφορίας και της γνώσης εκμεταλλεύτηκαν «αυτοί που επενδύουν στο να συγκεντρώσουν τα περισσότερα κλικ και όχι εκείνοι που προσπαθούν να διαδώσουν την αλήθεια», όπως μας αποκαλύπτει ο Τιμ Κουκ. Ο κόσμος δεν επιλέγει πια να αποκτήσει πληροφορία. Αυτό συμβαίνει για διάφορους λόγους. Ας επιχειρήσουμε να αναφέρουμε μερικούς ώστε να γίνουμε περισσότερο κατανοητοί.

Αρχικά, ο κόσμος ίσως να μην έχει ελεύθερο χρόνο να αφιερώσει στην απόκτηση γνώσης , καθώς παλεύει για την απόκτηση χρημάτων για να επιβιώσει. Στη συνέχεια, μπορεί να μην ασχολήθηκε ποτέ ιδιαίτερα με το θέμα «γνώση», ούτε κατά την παιδική του ηλικία, με αποτέλεσμα να έχει πολλά κενά σε ιστορικά, πολιτικά, κοινωνικά, τεχνολογικά και επιστημονικά θέματα. Πράγμα που μειώνει την κατοχή κριτικής ικανότητας, μία έλλειψη που με τη σειρά της οδηγεί στο να γίνει κάποιος ευκολόπιστος.

Ένας ακόμη λόγος που ο κόσμος δεν επιλέγει τη γνώση, είναι ο απλός λόγος ότι δεν θέλει να αποκτήσει τη γνώση. Ναι, καλά διαβάσετε. Ο κόσμος απλά δεν θέλει να αποκτήσει τη γνώση. Ίσως γιατί δεν το θεωρεί και τόσο σημαντικό τελικά, ίσως γιατί απορρίπτει πια όλα τα καθιερωμένα μέσα ενημέρωσης. Και τα απορρίπτει γιατί δεν του αρέσει να διαβάζει αυτά που προσφέρουν. Συγκεκριμένα, μάλλον δεν θέλει κανέναν να του υποδεικνύει τι να κάνει ή πώς να το κάνει με τους λάθους τρόπους που χρησιμοποιούν τα «πάλαι ποτέ έγκριτα» - σύμφωνα με την αντίληψη που έχουν πια οι πολίτες – ΜΜΕ. 

Επίσης, στον κόσμο πια αρέσουν πολύ οι συνομωσίες, οι ίντριγκες και τα υποχθόνια σκηνικά που μπορεί να συμβαίνουν ή και να μη συμβαίνουν πίσω από πόρτες στις οποίες δεν έχουμε όλοι πρόσβαση. Ο κόσμος, δηλαδή έχει χάσει την εμπιστοσύνη του στα γνωστά ΜΜΕ και αυτή την ευκαιρία άρπαξαν τα απανταχού τρολ του διαδικτύου και όχι μόνο μπήκαν στις ζωές μας αλλά καθόρισαν και εκφάνσεις αυτών. 

Σε αυτό το σημείο είναι απαραίτητο να ξεκαθαρίσουμε κάτι ακόμη. Τη λέξη ¨αυτοί¨ στη φράση: «αυτοί που επενδύουν…». Θυμάστε κάποτε που, το σλόγκαν ήταν ότι τα πάντα οφείλονται στην προπαγάνδα των ΜΜΕ; Ε, τώρα τα πάντα οφείλονται στην προπαγάνδα του διαδικτύου. Ποιοι είναι αυτοί βρίσκονται πίσω από αυτή τη προπαγάνδα; Είναι οι εκάστοτε φορείς της ιδέας που θέλουν να προπαγανδίσουν. Στο παράδειγμα που φέραμε για τη Βρετανία είναι ο Φάρατζ και οι υποστηρικτές του Brexit, στο παράδειγμα των ΗΠΑ είναι ο Trumpκαι η δική του παρέα και στην Ελλάδα ο ΣΥΡΙΖΑ και τα δικά του τρολ. 

Όλοι οι προηγούμενοι για να διαδώσουν τις ιδέες τους και την άποψη τους χρησιμοποίησαν το διαδίκτυο και μη αληθείς ή διαστρεβλωμένες ειδήσεις για να φυτέψουν το μήνυμα τους στο μέσο πολίτη. Είτε φανερά με τα ονοματεπώνυμα τους και διεκδικώντας κάποια αξιώματα στην κοινωνία, είτε ύπουλα, στα κρυφά, φορώντας ψεύτικα ονόματα στα socialmedia,και τις περισσότερες φορές έμμισθα.

Τέλος, καταλήγουμε στο τελευταίο σκέλος της φράσης του Κουκ που αναφέρει «αυτό το πράγμα θα καταστρέψει το μυαλό των ανθρώπων». Πράγματι, ο κόσμος βρίσκεται σε σύγχυση και εδώ συναντούμε κάποιες κατηγορίες στη «καταστροφή του μυαλού των ανθρώπων» και θα τις χωρίσουμε στην αισιόδοξη και απαισιόδοξη πλευρά που προκύπτει για την παγκόσμια κοινωνία. Αρχικά, υπάρχουν αυτοί που συνεχίζουν να εργάζονται για την κατάρριψη των ψευδών ειδήσεων και δε πίστεψαν ποτέ σε αυτές, αυτοί αναμφίβολα ανήκουν στην αισιόδοξη πλευρά. 

Στη συνέχεια, υπάρχουν αυτοί που ενώ κάποτε πίστευαν στις ψευδείς ειδήσεις, τις έχουν απορρίψει πια και με τη σειρά τους πλαισιώνουν στην αισιόδοξη πλευρά. Επίσης, υπάρχουν αυτοί που δεν πίστεψαν ποτέ στις ψευδείς ειδήσεις, δυστυχώς,αυτοί ανήκουν στην απαισιόδοξη πλευρά, αφού έχουν κουραστεί από την προσπάθεια νουθέτησης των εξαπατημένων. Και η τελευταία κατηγορία «κατεστραμμένου μυαλού» είναι αυτή της ανίατης περίπτωσης. Σε αυτή την κατηγορία εμπεριέχονται όλοι εκείνοι που πίστεψαν και συνεχίζουν να πιστεύουν στις ψευδείς ειδήσεις, απτότητα. Είναι περιττό να επισημάνουμε ότι είναι αυτοί που δημιούργησαν ουσιαστικά την απαισιόδοξη πλευρά.

Η ανάγκη που οδήγησε στην επεξήγηση της σημασίας της αποκαλυπτικής φράσης του Τιμ Κουκ, με την οποία ξεκινήσαμε τους συλλογισμούς μας, είναι η ίδια που μας οδήγησε, επίσης να επιχειρήσουμε, και πιθανόν να τα καταφέραμε, να αποδομήσουμε σε κάποιο βαθμό αυτή τη νέα τάση στην ενημέρωση που κυριαρχεί στην καθημερινότητα μας, τις ψευδείς ειδήσεις. Και λέμε σε κάποιο βαθμό, καθώς πιθανόν να ταλαιπωρηθούμε παγκοσμίως για αρκετό καιρό ακόμη με τη νέα μορφή των ειδήσεων που κυριαρχούν στις προτιμήσεις των ανθρώπων. Το αισιόδοξο είναι ότι ανήκουμε στην κατηγορία της αισιόδοξης πλευράς των «κατεστραμμένων μυαλών» και θα συνεχίσουμε να αντιμαχόμαστε τις ψευδείς ειδήσεις, ακόμη και αν το κόστος είναι να πέσουν τα κλικ.