Ξεκινώντας αυτήν τη στήλη, θα επιθυμούσα να δηλώσω προγραμματικά ότι δεν θα ασχολείται με την ανάλυση των τρεχόντων πολιτικών ‒και μη‒ εξελίξεων, καθώς υπάρχει αφθονία τέτοιων στο διαδίκτυο. Αντιθέτως, το αντικείμενό της είναι ευρύτερο και απλούστερο: ο στοχασμός. Στόχος είναι η στήλη αυτή να αποτελεί το έναυσμα, ώστε ο καθένας να «πάλλει» τη φιλοσοφική χορδή που κρύβει μέσα του. Με αυτό το πνεύμα μπορούμε, λοιπόν, να «ξεφύγουμε» λιγάκι και να συζητήσουμε για ένα θεμελιώδες ζήτημα: τη θέση που έχει η ατομική μας προσωπικότητα μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Με απλά λόγια, ποια είναι η θέση του «εγώ» μέσα στο συλλογικό «εμείς» και πως αλληλεπιδρούν αυτοί οι δύο πόλοι μέσα στο πλαίσιο μίας δημοκρατικής πολιτείας.
Βέβαια, το ερώτημα αυτό είναι πάντοτε επίκαιρο και είχε τεθεί ήδη επί τάπητος στην δημοκρατική Αθήνα της κλασικής περιόδου. Με την εξέλιξη της αρχαϊκής αριστοκρατικής κοινωνίας στην δημοκρατική πόλη-κράτος της κλασικής περιόδου αναζητήθηκε για πρώτη φορά και η προσαρμογή του ατόμου στα νέα δεδομένα. Συγκεκριμένα, παρατηρήθηκε μία αλλαγή στον ηθικό κώδικα που διαμορφώνει την κοινή γνώμη και με βάση τον οποίο κρίνονται τα άτομα. Στο κέντρο της αρχαϊκής κοινωνίας βρισκόταν η αριστοκρατία και οι ανταγωνιστικές φιλοδοξίες της, τουτέστιν η απόκτηση της δόξας που ήταν το υπέρτατο αγαθό. Οπότε οι κανόνες ηθικής και δικαίου οριοθετούνταν και επιβάλλονταν από τους ισχυρότερους εις βάρος των μη προνομιούχων. Δηλαδή ήταν θεμιτό να επιδιώκει κανείς την αρετή, την προσωπική του ανάδειξη μέσω διαφόρων κατορθωμάτων, ακόμα και αν οι ενέργειές του ήταν επιζήμιες για τους υπόλοιπους.
Με την εγκαθίδρυση και την καθιέρωση του δημοκρατικού πολιτεύματος, όμως, μεγαλύτερο ποσοστό ανθρώπων άρχισε να αποκτά δικαιώματα και προνόμια. Ως αποτέλεσμα, αυτή η ανταγωνιστική ηθική πλαισιώθηκε με συνεργατικές αξίες (βλ. Adkins, A.W.H., Moral Values and Political Behaviour in Ancient Greece, Λονδίνο, 1972). Η κυριότερη εξ αυτών είναι η δικαιοσύνη. Το αρχαϊκό δίκαιο του ισχυρότερου αντικαταστάθηκε από ένα αίσθημα δικαίου, που βασιζόταν στους γραπτούς νόμους και τους θεσμούς της πόλης. Επίσης, η διεύρυνση των διαδικασιών λήψης αποφάσεων και η συμμετοχή περισσοτέρων καλλιέργησε ένα πνεύμα συλλογικού συμφέροντος. Καθώς έφθινε η ισχύς του ατόμου μέσα στο σύνολο, έτσι και το ατομικό συμφέρον υπονομεύτηκε από το συλλογικό. Αυτό δεν σημαίνει, ωστόσο, ότι η ατομική προσωπικότητα αλώθηκε εντελώς από τη συλλογική. Έτσι, όποιος επιθυμούσε να ικανοποιήσει τις φιλοδοξίες του και να αναγνωριστεί ως ενάρετο άτομο, έπρεπε να εκτελεί πράξεις που σε κάποιο επίπεδο ωφελούν το κοινωνικό σύνολο.
Στην εποχή μας, μολονότι διατηρείται η δημοκρατία, ο κώδικας των ηθικών αξιών έχει τροποποιηθεί. Παρόλο που οι δημοκρατικοί θεσμοί είναι πιο ενισχυμένοι και οι κοινωνίες «ανοιχτές», το ενδιαφέρον έχει περιοριστεί αποκλειστικά στο άτομο. Η εξήγηση εντοπίζεται στο γεγονός ότι πλέον έχει αναχθεί ως υπέρτατη αρχή ο πλούτος και το κυνήγι για την απόκτησή του, κάτι που έχει επιφέρει την αναβίωση του δίκαιου του ισχυρότερου. Στην φιλελεύθερη κοινωνία του σήμερα η απόκτηση χρημάτων είναι η μία όψη του νομίσματος, στην οποία επικεντρώνεται η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων. Εντούτοις, παρέχεται η δυνατότητα να συμβάλει κανείς στην κοινωνία, ενώ παράλληλα επιτυγχάνει τις προσωπικές του φιλοδοξίες και κερδίζει τα προς το ζην.
Με αυτόν τον τρόπο, εμμέσως το άτομο διαφυλάττει τη θέση του μέσα στην κοινωνία, καθώς αποφεύγονται αυθαιρεσίες από άλλους που κατέχουν μεγαλύτερη ισχύ από τον ίδιο, και ταυτόχρονα εξυπηρετείται το σύνολο. Θα ήταν ιδεαλιστικό, βέβαια, να ισχυριστεί κανείς ότι μπορεί να επιτευχθεί μία απόλυτη ισορροπία ανάμεσα στο ατομικό συμφέρον και στο συλλογικό τη δεδομένη χρονική στιγμή και βάσει των συνθηκών που επικρατούν στην οικονομία. Παρ’ όλα αυτά, θα μπορούσαμε ο καθένας ξεχωριστά ‒για αρχή‒ να προσπαθήσουμε να εκπληρώσουμε τις φιλοδοξίες μας, μεταχειριζόμενοι δίκαια μέσα. Αυτός ενδεχομένως να είναι ο θεμέλιος λίθος σε μία εναγώνια προσπάθεια ανοικοδόμησης της ηθικής τάξης.
Του Βύρωνα Κρετσόβαλη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου