Ιογενής δημοκρατία προς εξέταση

O άνθρωπος ήδη από την εποχή του Αριστοτέλη είχε αναγνωριστεί ως «φύσει κοινωνικό όν» και στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία συμμετείχε, ως πολίτης, στα πεπραγμένα του δήμου. Αυτή η εις το κοινωνίαν έρχεσθαι κλίση του, αργότερα έμελλε να μπολιαστεί με τυχόν άλλες αναζητήσεις του. Στα σπάργανα του δυτικού πολιτισμού και στην προσπάθεια αντιμετώπισης από εκείνες τις κοινωνίες της ανελευθερίας και του φεουδαλισμού που την υπόσκαπτε εξυφάνει η affectio socieatis, ενώ η magna carta του 1215 κατέδειξε, μέσω των αιτημάτων που εξέφρασε, την ανάγκη του ανθρώπου για οικονομική ελευθερία, θρησκευτική ελευθερία και ελευθερία της έκφρασης. Η μετέπειτα επανάσταση στην Γαλλία και στην Αμερική έδωσαν μια οριστικότερη απάντηση σε αυτά τα προβλήματα. Το κεκτημένο, πλέον, της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου προστατεύει αυτά και την απρόσκοπτη λειτουργία του δημοσίου χώρου μέσω της δικαιικής ιεραρχίας, με το κανονιστικό υπόβαθρο της οποίας ελέγχεται κατά πόσο συμπεριφορές, νόμοι, κανονιστικές πράξεις είναι συμβατές με τα συνταγματικά περιωπής δικαιώματα.  

Η παρούσα συνθήκη κρίσης δημόσιας υγείας  άλλαξε άρδην την μέχρι τώρα συνήθη απόλαυση αυτών των συνταγματικών δικαιωμάτων. Η επιτακτική ανάγκη περιορισμού των πολιτών στις οικίες τους περιόρισε έως και ανέστειλε τα πιο βασικά δικαιώματα σε μια δημοκρατική κοινωνία. Ωστόσο, η περιστολή  δεν μπορεί να κριθεί μονοσήμαντα. Αρχικώς, ας διαλευκανθεί η παρούσα κατάσταση που βιώνει η κοινωνία μας, τελικά ολόκληρος ο πλανήτης. Η παρούσα κατάσταση έκτακτης ανάγκης οφείλει πρωτογενώς να διακριθεί από το δίκαιο της ανάγκης που παρεκκλίνει του θετού Συντάγματος . Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης- όπως η παρούσα- είναι απολύτως συνταγματικά ρυθμισμένη. Η ρύθμιση στο ελληνικό Σύνταγμα    γίνεται κατά πρώτο λόγο με τα προβλεπόμενα του άρθρου 44 παρ. 1 ( πράξεις νομοθετικού περιεχομένου) που οδηγεί σε μια ευκολότερη και ταχύτερη νομοθέτηση για την αντιμετώπιση της κρίσης. Σε περεταίρω έξαρση της κρίσης το ίδιο το Σύνταγμα κλιμακώνει τα μέτρα που μπορούν να παρθούν, μέσω των άρθρων 18παρ.3( επίταξη πραγμάτων) και 22παρ. 4( περί επίταξης προσωπικών υπηρεσιών). Συνεπεία των όσων μέχρι τώρα εκτέθηκαν, δεν χωρεί αμφιβολία πως τα μέτρα για την κατίσχυση της παρούσας πανδημίας κινούνται εντός του συνταγματικού τόξου.

Ως προς την δικαιολογητική βάση των συγκεκριμένων μέτρων περιορισμού εκείνα θεμελιώνονται πρωτίστως στο άρθρο 5 παρ. 5 που ρητά αναφέρει το ατομικό δικαίωμα  προστασίας της υγείας και  στην υπ΄αυτό ερμηνευτική δήλωση που επιτρέπει την λήψη μέτρων για θέματα της παραγράφου 4 του ίδιου άρθρου για την προστασία της δημόσιας υγείας. Τα όποια δικαιώματα περιορίζονται - ουσιαστικά πρώτιστα το δικαίωμα ελεύθερης μετακίνησης των πολιτών το οποίο ανακλαστικά επηρεάζει μια σωρεία άλλων δικαιωμάτων- εναπόκεινται του συνταγματικά θεμιτού σκοπού του κράτους να προστατεύσει την δημόσια υγεία τόσο ως ατομικό δικαίωμα( άρθρο 5 παρ. 5) όσο και ως κοινωνικό δικαίωμα( άρθρο 21 παρ.3). 

Σε συνέχεια ανάπτυξης της επιχειρηματολογίας αποτελεί αδήριτη ανάγκη να αναφερθούν τα εξής: το υποστατό των συνταγματικών δικαιωμάτων, που τώρα προσωρινώς περιορίζονται, καθορίζεται άμεσα από την προστασία της υγείας. Ο εκάστοτε πολίτης, για να μπορεί να απολαμβάνει όλες εκείνες τις συνταγματικές ελευθερίες  πρέπει πρώτα να είναι, να υφίσταται οντικά- ως ύπαρξη-ακόμα και σε επίπεδο συστηματικής ερμηνείας προηγείται στην κατάσταση που η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει η υγεία, έτσι ώστε μετά την άρση των μέτρων να ασκηθούν ελευθέρως τα δικαιώματα.

Αυτό προκύπτει και με ερμηνεία του άρθρου 2 παράγραφος 1 του Συντάγματος, σε συστηματική ερμηνεία με τα άρθρα που κατοχυρώνουν την υγεία ως ατομικό (5) και κοινωνικό δικαίωμα (21). Το άρθρο 2 κατοχυρώνει την αξία του ανθρώπου, «μητρικό» δικαίωμα, από το  οποίο προκύπτουν και στο οποίο θεμελιώνονται όλα τα υπόλοιπα δικαιώματα και ελευθερίες. Εύλογα συνειδητοποιεί  κανείς, υπό το φως των παραπάνω, πως η προστασία της δημόσιας υγείας από μια πρωτοφανή πανδημία, τα καταστροφικά αποτελέσματα της οποίας έχουμε ήδη παρατηρήσει στην γειτονική Ιταλία, εντάσσεται στην συνταγματική πρόβλεψη για « σεβασμό και προστασία της αξίας του ανθρώπου». Μάλιστα, ο νέος ποινικός κώδικας περιέχει και ειδική διάταξη(285), που ορίζει τις συνέπειες για την παραβίαση μέτρων για την πρόληψη ασθενειών.

Από τα παραπάνω επιβεβαιώνεται πως στην ελληνική έννομη τάξη υπάρχει σαφώς νομική πρόβλεψη για περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης γενικά, και για την περίπτωση που η έκτακτη αυτή ανάγκη παίρνει την μορφή κρίσης δημόσιας υγείας ειδικά. Αυτό που συζητείται εντόνως όμως, είναι εάν τα ληφθέντα μέτρα μπορούν να θεμελιωθούν με βάση την αρχή της αναλογικότητας. Η τελευταία κατοχυρώνεται στο άρθρο 25 παρ. 1, όπου ο ελληνικός καταστατικός χάρτης προβλέπει τον περιορισμό κάποιων ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων και την στάθμισή τους για την προστασία άλλων δικαιωμάτων. Ταυτόχρονα, ή παρ. 3 του ίδιου άρθρου απαγορεύει την καταχρηστική άσκηση δικαιώματος, ενώ το άρθρο 5 παρ. 1, προβλέπει περιορισμό του δικαιώματος ανάπτυξης της προσωπικότητας του ενός, εκεί που αρχίζουν τα δικαιώματα του συμπολίτη. Στην προκειμένη περίπτωση, έχουμε σύγκρουση του δικαιώματος στην υγεία, με μια σειρά από λοιπά δικαιώματα και ελευθερίες ( συνέρχεσθαι, θρησκευτική λατρεία, και άλλα). Ο λόγος που το πρώτο προηγείται έχει αναλυθεί παραπάνω: η απόλαυση του δικαιώματος στην υγεία, εν προκειμένω ταυτίζεται με το δικαίωμα στην ζωή, άρα προϋποτίθεται για την απόλαυση των υπολοίπων.

Ο βαθμός όμως στον οποίο θεμελιώδη δικαιώματα πρέπει να υποχωρήσουν μπροστά στο δικαίωμα στην υγεία είναι ένα άλλο ερώτημα. Το αν τα μέτρα όπως η απαγόρευση συναθροίσεων και θρησκευτικών εκδηλώσεων, το κλείσιμο πάρκων στο κοινό, ή επίταξη ιδιωτικών κλινών και ο περιορισμός μετακινήσεων είναι ανάλογα ή υπερβολικά σε σχέση με τον κίνδυνο από τον θανατηφόρο ιό, είναι κάτι που θα κριθεί αργότερα, με ψύχραιμη προσέγγιση από την δικαιοσύνη. Εξάλλου η εύρεση των ακροτάτων ορίων της αρχής της αναλογικότητας είναι μια πολύ σύνθετη και αμφισβητούμενη νομική διαδικασία. Με δεδομένη πάντως την ανάγκη λήψης εμπροσθοβαρών μέτρων, λόγω της μεταδοτικότητας και επικινδυνότητας της ασθένειας, την προσωρινότητα των μέτρων αυτών και τον απόλυτο σεβασμό του σκληρού πυρήνα των δημοκρατικών δικαιωμάτων, όπως η έκφραση και η ελευθεροτυπία, φαίνεται πως δεν υφίσταται ζήτημα αναλογικότητας. Και σίγουρα η Ελλάδα απέχει πολύ από καθεστώτα τύπου Oρμπαν, που προφασιζόμενα την απειλή του ιού, καταφεύγουν σε ανελεύθερα και προδήλως αντισυνταγματικά μέτρα.

Ο ιός κλυδωνίζει συθέμελα το πολιτιστικό status των σύγχρονων κοινωνιών. Τα δικαιώματα, ωστόσο, δεν καταργούνται, αλλά προσωρινώς ερμηνεύονται διαφορετικά. Η δικαιωματοκρατία δίνει την θέση στην ηθική της ευθύνης, το γράμμα παύει να είναι στείρο και βρίσκει την ratio του με τρόπο συγκλονιστικό: την προάσπιση της ανθρώπινης ζωής. Στην περίοδο αυτή για πρώτη φορά η εμπειρία νοηματοδοτεί τα πράγματα και όχι εκείνα την εμπειρία. Το dura Lex sed Lex θεμελιώνεται με τον εντελέστερο τρόπο και η αμείλικτη πραγματικότητα ζητά από τις κοινωνίες να επιδείξουν την αρμόζουσα σοβαρότητα. Η ευκαιριακή επίκληση των κεκτημένων δικαιωμάτων δεν συνεπικουρεί σε τίποτα και μάλλον  συναχώνει και τους θεσμούς. Και ποιος ανθίσταται σε δεύτερη πανδημία;

Υπογράφουν οι:

Ο Ιωάννης  Χριστοδούλου γεννήθηκε στο Mαρούσι της Αττικής. Eισήχθη, κατόπιν πανελλαδικών εξετάσεων, στο τμήμα πολιτικής επιστήμης και ιστορίας του Παντείου πανεπιστημίου, ενώ ταυτόχρονα φοιτά στο τμήμα στο τμήμα Νομικής του Université Sorbonne Paris  Nord ( δια του αντιπροσώπου του στην Ελλάδα Collège IDEF). Στα κύρια ακαδημαϊκά του ενδιαφέροντα είναι η μελέτη δημοσιολογικών θεμάτων και ο τομέας των διεθνών σπουδών. Συμμετέχει σε πλήθος νομικών συνεδρίων, ενώ ομιλεί τα αγγλικά και τα γαλλικά.

Ο Δημήτρης Mαυρουδέας  γεννήθηκε το 2001. Φοίτησε στο Λεόντειο Λύκειο Πατησίων και εισήχθη στην  Νομική σχολή Αθηνών. Αρθρογραφεί τακτικά στο νομικό παλμό, το περιοδικό της νομικής σχολής  Αθηνών, εστιάζοντας κυρίως το ενδιαφέρον του σε θέματα δικαίου και διεθνών σχέσεων. Ασχολείται με το σκάκι και έχει συμμετάσχει σε πολυάριθμα Mοντέλα Hνωμένων Eθνών (MUN). Ομιλεί τα αγγλικά και τα γαλλικά, ενώ έντονο είναι το ενδιαφέρον για την ειδησεογραφική επικαιρότητα.