''Τα social media κάνουν κακό στη δημοκρατία μας;'', κείμενο από την Αγγελική Βαλτόγλου

Αγγελική Βαλτόγλου

Ιδιότητες της νεαράς κυρίας:

BSc in Political Sciences & Public Administration

PD in Journalism

MA in Strategic Communication & Public Relations

«Τα social media κάνουν κακό στη δημοκρατία μας»: Ένα βήμα πίσω από μια σωστή δήλωση

Αν ψάξει κάποιος να βρει επικοινωνιακά λάθη στις δηλώσεις του Πρωθυπουργού μέσα σε αυτήν την δύσκολη και απαιτητική χρονιά, σίγουρα θα βρει αρκετά. Αυτό είναι κάτι αναμενόμενο και φυσιολογικό ως ένα βαθμό, αφού ακόμα και για τους έμπειρους επικοινωνιολόγους, η backstage διαχείριση μιας πανδημίας είναι μεγάλη πρόκληση. Κανένας κλάδος δεν είχε ένα έτοιμο πλάνο διαχείρισης για αυτό που βιώνουμε. Αυτό σίγουρα δεν μπορεί να αποτελεί μια «μόνιμη» δικαιολογία όταν αναφερόμαστε σε αρχηγούς κρατών, αλλά οφείλουμε να αναγνωρίζουμε την ανθρώπινη πλευρά, η οποία περιλαμβάνει και το λάθος. 

Ως «λάθος» χαρακτηρίστηκε και η δήλωση του Πρωθυπουργού για τα social media απευθυνόμενος στους νέους. Και τι δεν γράφτηκε! Τα tweets και οι δημοσιεύσεις στο facebook πήραν φωτιά, με τα περισσότερα να λογοκρίνουν τον πρωθυπουργό με αρκετή δόση ειρωνείας και θυμού. Παραθέτω προς υπενθύμιση και την ακριβή δήλωση:

«Είναι σημαντικό να εξηγήσουμε στους νέους μας ότι έτσι όπως λειτουργούν σήμερα τα Μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι αλγόριθμοι των μεγάλων πλατφορμών που χρησιμοποιούν, στην ουσία αναπαράγουν και επιβραβεύουν τις όποιες απόψεις που μπορεί ήδη να έχουν. Δημιουργούν στεγανά, στεγανά έντασης, όχι στεγανά διαλόγου. Στεγανά τα οποία ανατροφοδοτούν τα στερεότυπα τα οποία ήδη έχουν. Από τη μία και από την άλλη πλευρά. Κι αυτό είναι κακό για τη δημοκρατία μας, είναι κακό για το επίπεδο του διαλόγου μας. Διότι εγκλωβίζονται με αυτό τον τρόπο οι νέοι στις απόψεις τους χωρίς ν’ αναπτύξουν την κριτική τους σκέψη, χωρίς ν’ αμφισβητούν αυτό το οποίο βλέπουν, αυτό το οποίο οποιοσδήποτε μπορεί εντός εισαγωγικών να τους σερβίρει».

Ήταν άραγε λάθος ή ανυπόστατο αυτό που ειπώθηκε; Ήταν μια δήλωση που επινόησε ο ίδιος ή η επικοινωνιακή του ομάδα, για να ηρεμήσει τα πνεύματα στα social media και να αποτρέψει τους νέους να ενημερώνονται μέσα από αυτά; Θα σας πω ότι όχι, δεν ήταν ούτε λάθος, ούτε ανυπόστατο και αυτό αξίζει να το «διαβάσουμε» λίγο καλύτερα κρατώντας μια απόσταση από τον θυμό. Λάθος υπάρχει, αλλά όχι στο μήνυμα.

Τα τελευταία χρόνια, η ακαδημαϊκή έρευνα τόσο της Νομικής επιστήμης, όσο και της Επικοινωνίας, έχει στραφεί στη μελέτη του τρόπου με τον οποίο τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προάγουν ή όχι τελικά την πολυφωνία. Και αυτό γιατί με το πέρασμα των χρόνων ο αλγόριθμος οδηγεί σε όλο και πιο προσωποποιημένες επιλογές. Ξέρω ότι με την πρώτη ανάγνωση σκέφτεται κανείς, μα πως είναι δυνατόν να έχω τη δυνατότητα να εκφράσω την άποψή μου ελεύθερα και δημόσια και να μου λένε ότι τα social media κάνουν κακό στη δημοκρατία. Η δυνατότητα έκφρασης είναι η μία πλευρά του νομίσματος. Η άλλη πλευρά λέγεται αλγόριθμος, ο οποίος αφενός στοχεύει στο να κάνει καλύτερη την εμπειρία του χρήστη με το να του δίνει αυτό που ζητά και του αρέσει, αφετέρου περιορίζει το εύρος της έκθεσης του χρήστη στο διαφορετικό και στην αντίθετη άποψη. Σε τι ποσοστό εκτιθέμεθα καθημερινά λοιπόν μέσω των social media στην αντίθετη άποψη και τελικά πραγματώνεται η πολυφωνία; 

Πολλοί ερευνητές εστιάζουν σε αυτά τα ερωτήματα και είναι γεγονός πλέον ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σε «παγιδεύουν» στο να ακούς και να βλέπεις σε ένα μεγάλο ποσοστό εκδοχές του εαυτού σου σε επίπεδο ιδεολογικό, ενδιαφερόντων, επιθυμιών, κ.α. Κάνε ένα scroll στο feed σου και μέτρα από τις δέκα δημοσιεύσεις πολιτικού περιεχόμενου με πόσες συμφωνείς και πόσες διαφωνείς. Επιλέγουμε να έχουμε και να ακολουθούμε φίλους που συμφωνούμε και που συνυπογράφουμε ο ένας τα λεγόμενα του άλλου, αλλά και να βλέπουμε δημοσιεύσεις που μας αρέσουν και που αντέχουμε να ακούσουμε. Είναι ουσιαστικά σαν να ακούμε την ηχώ μας, που σαν ερευνητικός όρος αποδίδεται ως “echo chambers”. Ο Cass Sunstein, καθηγητής νομικής στο Harvard, στο βιβλίο του #REPUBLIC: Divided Democracy in the Age of Social Media, χαρακτηρίζει αυτήν την πραγματικότητα ως “Daily Me News” και αναλύει πως αυτό ελλοχεύει κινδύνους για περισσότερο εξτρεμισμό και πόλωση. Μήπως μας θυμίζουν κάτι αυτές οι λέξεις; Το δικό μου feed τις τελευταίες εβδομάδες το επιβεβαιώνει, αλλά όπως είπα γίνονται πολλές έρευνες πάνω σε αυτό το κομμάτι και είμαστε εν αναμονή. Παρατηρούμε, μελετάμε και αναγνωρίζουμε. 

Τελικά υπάρχει λάθος; Ναι! Στο momentum. Ένας ειδικός στην Επικοινωνία μελετά όχι μόνο το μήνυμα, αλλά και το κοινό του μηνύματος και τις συνθήκες (τόπος, χρόνος, ατμόσφαιρα, κ.α.). Έχουμε λοιπόν τα εξής δεδομένα. Το κοινό του μηνύματος σε ένα μεγάλο ποσοστό δεν είναι γνωσιακά εξοικειωμένο με αυτό που ειπώθηκε και προς θεού δεν υποτιμώ την αντίληψη των πολιτών. Όπως εγώ δεν θα καταλάβω τίποτα αν αύριο ο πρωθυπουργός κάνει ανάλυση οικονομικών στοιχείων και προϋπολογισμού, έτσι συνέβη και εδώ. Το μεγαλύτερο θέμα δε ήταν ότι δεν δημιούργησε καν τη βάση για να γίνει αντιληπτό το μήνυμα, αλλά ούτε έκανε επεξηγήσεις. Και θα μου πείτε τώρα, μα είναι δυνατόν, σιγά μην μας κάνει και μάθημα. Αλλάζουμε το μήνυμα τότε! Ο σκοπός είναι να έχουμε ένα ξεκάθαρο και εύληπτο προς τους πολίτες μήνυμα, γιατί αλλιώς καταλήγουμε σε παρανοήσεις. Χαιρόμαστε φυσικά που ο πρωθυπουργός της χώρας μας έχει τέτοιες γνώσεις, αλλά δεν είμαστε σε συμπόσιο επιστημόνων στο Caravel. 

Και ας πούμε ότι αυτό δεν μας πειράζει τόσο. Οι συνθήκες όμως είναι το Α και το Ω. Όταν ξέρεις ότι οι πολίτες έχουν στραφεί στα social media για να ενημερώνονται και να εκφράζονται (η παρηγοριά τους που λέμε), όταν υπάρχει διαρροή ειδήσεων που αποκρύφθηκαν από τα mass media, όταν γίνεται αντιληπτή η κρατική παρέμβαση στα Μέσα και όλα αυτά υπό το πρίσμα μιας πανδημίας, αλλεπάλληλων lockdown, ακραίων φαινομένων βίας, ανεργίας, οικονομικής κρίσης με πολλές αρνητικές επιπτώσεις και στην ψυχολογία των πολιτών, απλά δεν βγαίνεις να πεις ότι τα social media απειλούν την δημοκρατία, όσο αλήθεια κι αν είναι αυτό και όσα ερευνητικά στοιχεία κι αν έχεις. Είναι λάθος και η στιγμή και οι συνθήκες. Αν όντως επέλεξε η επικοινωνιακή του ομάδα να βγει αυτό το μήνυμα για λόγους φυσικά που δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω, τότε προσωπική μου εκτίμηση, το μήνυμα έπρεπε να δομηθεί διαφορετικά με στόχο να γίνει αντιληπτό από όλους και με λέξεις που δεν θα δυναμιτίσουν κι άλλο την ατμόσφαιρα.

Κράτησα για το τέλος ένα «εξτραδάκι» που είναι χρήσιμο να υπάρχει στο νου της πολιτικής επικοινωνίας στη χώρα μας. Στην Ελλάδα, υπάρχει μεγάλη απόσταση στη σχέση πολιτικών-πολιτών και όταν δημιουργούνται τέτοια θέματα στην επικοινωνία ειδικά σε κρίσιμες στιγμές, τότε το χάσμα μεγαλώνει και αυτό είναι κάτι που δεν θέλουμε γιατί «τραντάζει» το αίσθημα της ασφάλειας, το οποίο δημιουργείται μέσα από τι άλλο; Την κατανόηση.