Ορμούζ: Η αορτή της παγκόσμιας αγοράς πετρελαίου

Tου Πασχάλη Ιωαννίδη
φιλική συμμετοχή από τον Γιώργο Κοτλίδα

Ίσως η πιο σημαντική εμπορική οδός του πλανήτη, το κλειδί του εμπορίου της Μέσης Ανατολής. Με την επικαιρότητα στραμμένη πλέον ξανά στις σχέσεις ΗΠΑ- Ιράν το ζήτημα της ελεύθερης διόδου μέσω των στενών τίθεται στο προσκήνιο και ανησυχεί τις διεθνείς αγορές. Και δικαίως, καθώς ενδεχόμενη αποσταθεροποίηση της περιοχής θα μπορούσε να παρασύρει το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα σε μεγάλη κρίση. 

 Το Ορμούζ ( γνωστό ως Αρμοσία στους Βυζαντινούς εμπόρους που το χρησιμοποιούσαν ως εμπορικό σταθμό για τα ταξίδια τους προς την Ινδία, την Ινδονησία και το Σιάμ) υπήρξε το μήλον της έριδος ανάμεσα στις αυτοκρατορίες που διεκδίκησαν τον έλεγχο του παγκοσμίου εμπορίου. Πρώτη η Πορτογαλική Αυτοκρατορία οχύρωσε την ευρύτερη περιοχή των στενών το 16ο αιώνα, κατακτώντας παράλληλα γειτονικά νησιά στον Περσικό Κόλπο (νήσος Ορμούζ, νήσος Σοκότρα κ.α. ). Αργότερα, η Πορτογαλία ενεπλάκη σε σειρά πολέμων από το 16ο έως το 18ο αιώνα για να υπερασπιστεί τις κτήσεις της στα στενά ενάντια στην άλλη ανερχόμενη εμπορική δύναμη των Ινδιών και της Ανατολής, την Ολλανδική Δημοκρατία η οποία δρούσε στην περιοχή μέσω της Ολλανδικής Εταιρίας των Ανατολικών Ινδιών (VOC). Επίσης η Αγγλία και η σύμμαχός της Αυτοκρατορία των Σαφαβιδών ( ο ιστορικός πρόγονος του σημερινού Ιράν) διεκδικούσαν τον έλεγχο της περιοχής. Εν τέλει οι εχθροί των Πορτογάλων κατάφεραν να τους αποσπάσουν την περιοχή η οποία κατέληξε να βρίσκεται στις αρχές του 20 αιώνα στα χέρια των τοπικών δυνάμεων ( Ομάν, Περσία) αλλά να ελέγχεται ουσιαστικά από τις ναυτικές δυνάμεις της Δύσης ( Μ. Βρετανία και ΗΠΑ αργότερα). 

Ποιο είναι όμως το status των Στενών σήμερα; Από νομικής απόψεως τα Στενά του Ορμούζ είναι ανακηρυγμένα ως Στενά Διεθνούς Ναυσιπλοΐας, και συνεπώς ζητήματα κυριαρχίας κρατών επί των υδάτων των Στενών και διέλευσης πλοίων και αεροσκαφών διαμέσου αυτών  διέπονται από το Μέρος ΙΙΙ της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας. Συγκεκριμένα το Άρθρο 38 της Σύμβασης προβλέπει πως « όλα τα πλοία και αεροσκάφη απολαύουν του δικαιώματος πλου διέλευσης το οποίο ασκείται ακωλύτως …», ενώ το άρθρο 44 προβλέπει πως « Παράκτια σε στενά Κράτη δεν πρέπει να παρεμποδίζουν τον πλου διέλευσης και πρέπει να δίνουν τη δέουσα δημοσιότητα σε οποιονδήποτε κίνδυνο για τη ναυσιπλοΐα ή την υπέρπτηση μέσα ή πάνω από το στενό, τον οποίο γνωρίζουν. Η άσκηση του δικαιώματος του πλου διέλευσης δεν δύναται να ανασταλεί». Ακόμα το άρθρο 45 παράγραφος 2 απαγορεύει την αναστολή άσκησης του δικαιώματος αβλαβούς διέλευσης μέσω των στενών.

Η κυκλοφορία δια μέσου των στενών γίνεται μέσω δυο θαλασσίων διαδρόμων (διαμορφωθέντων με διεθνή συνθήκη και βάσει του άρθρου 41 της σύμβασης) πλάτους 3,21 ναυτικών μιλίων ο καθένας. Το δικαίωμα που προστατεύεται στα παραπάνω άρθρα είναι το δικαίωμα του πλου διέλευσης ( ο όρος αναφέρεται ως transit στο πρωτότυπο κείμενο της Σύμβασης). Πρόκειται για δικαίωμα πιο «ισχυρό» από αυτό της απλής αβλαβούς διέλευσης των άρθρων 17-19 & 45 παρ.2 , αφού δεν δύναται να ανασταλεί εξαιτίας στρατιωτικής άσκησης ή για λόγους εθνικής ασφάλειας του παράκτιου κράτους. Παράλληλα η σύμβαση δεν παραλείπει να κατοχυρώσει και το προαναφερθέν δικαίωμα της αβλαβούς διέλευσης στο άρθρο 45 παρ.2.  

Ωστόσο οι προβλέψεις αυτές του δημοσίου διεθνούς δικαίου παραβιάστηκαν πολλές φορές δεδομένης της τεράστιας γεωπολιτικής και οικονομικής σημασίας των στενών. Είναι γνωστά τα παιχνίδια που έπαιξε το Ιράν στην περιοχή με μοναδικό σκοπό να χρησιμοποιήσει τον ναυτικό αποκλεισμό των στενών ως μοχλό διπλωματικής πίεσης και ως οικονομικό όπλο-αντίβαρο στην πολιτική που ασκείται εις βάρος του από τις ΗΠΑ και τους συμμάχους τους. Συγκεκριμένα κατά την εισβολή του Ιράκ στο Ιράν το 1980 και δεδομένης της στήριξης των ΗΠΑ στον Σαντάμ Χουσεΐν το Ιρανικό ναυτικό απέκλεισε τις εξαγωγές ιρακινού πετρελαίου μέσω των στενών. Τα χρόνια που ακολούθησαν το Ιράν συνέχιζε την παρεμπόδιση των παραπάνω δικαιωμάτων με πρακτικές όπως η πόντιση ναρκών, ενώ η Αμερική απάντησε με συνοδεία των νηοπομπών τάνκερ από πολεμικά πλοία, γεγονός που οδήγησε σε διπλωματικά επεισόδια ( τον εμβολισμό αμερικανικού πλοίου από Ιρανικό και την κατάρριψη , από ανθρώπινο λάθος , ιρανικού επιβατικού αεροσκάφους το 1988). Ωστόσο πόλεμος του Κόλπου και η διάρρηξη των δεσμών Δύσης-Χουσεΐν αποφόρτισαν την κατάσταση, τουλάχιστον προσωρινά.

Η κατάσταση αναθερμάνθηκε το 2011 όταν για πρώτη φορά οι ΗΠΑ επέβαλλαν στοχευμένες κυρώσεις εναντίον των πετρελαϊκών εξαγωγών του Ιράν ως απάντηση στις σοβαρές ενδείξεις για ύπαρξη πυρηνικού προγράμματος της Ισλαμικής δημοκρατίας για πολεμικούς σκοπούς. Η ύπαρξη τέτοιου προγράμματος και η απόκτηση πυρηνικών όπλων από το Ιράν θα ερχόταν σε ευθεία αντίθεση με το Διεθνές Δίκαιο ( αφού μόνο τα μόνιμα μέλη του συμβουλίου ασφαλείας του ΟΗΕ μπορούν να αποκτούν πυρηνικά όπλα, σύμφωνα με τη Συνθήκη μη διάδοσης των Πυρηνικών Όπλων) και θα συνιστούσε λόγο διατάραξης της Διεθνούς Ειρήνης και Ασφάλειας (διάδοση όπλων μαζικής καταστροφής). Το Ιράν αρνήθηκε την ύπαρξη πυρηνικού προγράμματος και απείλησε με αποκλεισμό του στενού σε περίπτωση εξακολούθησης των κυρώσεων. Η ένταση ξέσπασε καθώς ναυτικές δυνάμεις των δυο χωρών κατέπλευσαν στην περιοχή ,αλλά αποκλιμακώθηκε το 2015 με τη σύναψη διμερούς συνθήκης βάση της οποίας το Ιράν αποδέχθηκε την παρακολούθηση των πυρηνικών του εγκαταστάσεων με αντάλλαγμα την άρση των κυρώσεων.

 Το 2018 όμως με πρωτοβουλία του προέδρου Trump οι ΗΠΑ αποσύρθηκαν από την παραπάνω συνθήκη και επανάφεραν τις κυρώσεις εις βάρος της Ισλαμικής Δημοκρατίας, επαναφέροντας μαζί με αυτές και το ενδεχόμενο αποκλεισμού του Στενού από το Ιράν. Το 2019 σημειώθηκαν επιθέσεις των Φρουρών της Επανάστασης σε διερχόμενα δεξαμενόπλοια διαφόρων εθνικοτήτων. Ενδεχόμενο λοιπόν θερμό επεισόδιο στην περιοχή θα μπορούσε να συμπαρασύρει ,μαζί με τις δύο χώρες, ολόκληρη την παγκόσμια οικονομία σε τεράστια ύφεση. Καθώς το 1/5 της παγκόσμιας κατανάλωσης πετρελαίου περνά από τα Στενά, η παρακώλυση της διέλευσης θα δημιουργήσει αλυσιδωτή αύξηση της τιμής του πετρελαίου. Στην περίπτωση για παράδειγμα της κατάληψης του βρετανικού πλοίου Stena Impero η τιμή του πετρελαίου αυξήθηκε κατά 2 $ το βαρέλι. Αν η αύξηση αυτή προκλήθηκε από την επίθεση σε ένα πλοίο η σκέψη των οικονομικών επιπτώσεων ενός ενδεχόμενου πλήρους αποκλεισμού είναι μάλλον ζοφερή.

Συνεπώς ο διπλωματικός διάλογος και η ειρηνική επίλυση των διαφορών καθίσταται μάλλον αναγκαία για να αποφευχθεί η φραγή της αορτής της παγκόσμιας οικονομίας.